Descobre a riqueza cultural, económica e ecolóxica das parroquias rurais de Santiago de Compostela

LUZ ELÉCTRICA EN ARÍNS

No Monte de Godos de San Martiño de Aríns, entre a vexetación do regato, os restos dunha pequena fábrica de luz que iluminaba a parroquia antes que o fixera o alumeado público municipal.

A principios do século XX, a electricidade chegou á zona urbana de Santiago, pero en moitas zonas rurais atrasouse. É o caso da parroquia de San Martiño de Aríns, na que o enxeño e a iniciativa dos veciños de tres aldeas: A Pena, Sanxuás e Lobio reuniunos para aproveitar a auga do Regato de Aríns. e construír un encoro co obxectivo de crear unha pequena central hidroeléctrica de baixa potencia. En 1966 levantaron un edificio de pedra que albergaba unha turbina que, aproveitando a forza motriz da auga, xeraba electricidade.

A coordinación e a planificación foi fundamental porque todos os días no verán era necesario abrir e pechar a cancela do encoro e activar o motor.

O encoro, duns 5 metros de profundidade, tamén serviu para que os nenos aprendan a nadar suxeitos cunha corda á cintura.

Nesta mesma parroquia e no mesmo regato, nunha zona máis baixa do seu curso, atópase o muíño particular de Baluja (A Cacharela), destinado á subministración de enerxía eléctrica a esta familia. Este proxecto é anterior e foi elaborado grazas á iniciativa dun emigrante retornado das Américas, que achegou a idea e os recursos económicos para poñelo en marcha.

Molino de Baluja. Sobre a porta conservanse as abrazadeiras que suxeitaban os postes de madeira que levaban a luz eléctrica.

Lugar onde estaba colocada a turbina dentro do muiño de Baluja.

A FÁBRICA DA LUZ DE FECHA E FOUCELLAS

Unha cova próxima á Central Eléctrica de San Xoán de Fecha serviu de agocho para Benigno Andrade García “Foucellas”, un dos guerrilleiros máis famoso da resistencia antifranquista en Galicia.

Seguindo o curso do río Tambre dende Ponte Albar pola marxe esquerda desfrutamos dunha flora e orografía espectaculares, incluíndo unha pequena fervenza ata chegar a onde está situada a fábrica da luz en Fecha, limitando co Concello de Trazo.

En 1895 Miguel Bruzos, veciño da zona solicitou o permiso para construír unha pequena central de xeración de electricidade de oito metros cúbicos. En 1991 pasou a ser propiedade de Fenosa e foise ampliando ata os 12.482.362 quilovatios hora ano en 2020, xa con Naturgy como propietaria.

Pero este fermoso enclave cobra tamén relevancia histórica por servir de agocho ao célebre  guerrilleiro antifranquista Benigno Andrade García (1908-1952), máis coñecido por “Foucellas”, alcume derivado da súa aldea de orixe “As Foucellas” na parroquia de Cabrui (concello de Mesía).

Foucellas, para algúns heroe, para outros bandoleiro,  rematou sendo detido e condenado a morte o 7 de agosto de 1952.  Pero antes deste tráxico final, Foucellas estivo dezaseis anos fuxindo e agochándose no monte, burlando a represión franquista e é aquí onde cobra protagonismo a minicentral de Fecha.

 A historia contada por Carmen García, veciña da zona e filla do encargado da minicentral que se criou na Fábrica da luz recolle a existencia na marxe dereita do río, disimulada entre as rochas, da Cova das Ovellas, tamén coñecida como Cova de Foucellas en referencia a Benigno García.  Antes de servir de acubillo para guerrilleiros, ese monte onde está a cova era un refuxio para as ovellas, por iso os veciños lle chamaban “Monte da Corte das Ovellas”.

O pai de Carmen, que casualmente tamén se apelidaba García, levaba o control da minicentral naquela época. Así, cada vez que a Garda Civil chegaba á Fábrica da luz buscando ao guerrilleiro pois foran informados da súa presenza na zona, o seu pai contestáballes: “claro que hai un García por aquí, eu son García”, axudando así ao guerrilleiro para manterse oculto. Ademais do pai de Carmen, tamén os veciños, especialmente as mulleres da zona, lle proporcionaban comida e axuda en todo o que precisase.

A particularidade da cova radica en que desde alí divisábase a casa de tres plantas do encargado da minicentral e, desde o balcón da mesma, tamén eran visibles os sinais luminosos que se intercambiaban cos guerrilleiros que estaban na cova. Por iso, cando a Garda Civil se presentaba alí, ben sexa preguntando polo guerrilleiro, ou ben quedándose a durmir (na época non había na zona outra pousada onde pasar a noite), o pai de Carmen acendía todas as luces da casa, para que na cova soubesen cal era a situación – “Alí a luz era barata”- coméntanos con ironía Carmen García aos seus 93 anos de sabedoría.

Agradecemos a súa colaboración narrándonos a historia e facilitándonos as fotos de 1961 da minicentral que segue en pé, e da casa do encargado que neste momento xa non existe.

LENDA DE PONTE ALBAR

Leandro Carré Alvarellos nas súas Lendas Tradicionais Galegas, recolle a lenda de Pero Albar que dá nome ao xacemento de Ponte Albar.

“Pero Albar era un poderoso señor feudal galego que tiña o seu castelo no cume do monte Pica, a carón do río Támega e entre os lugares de Xavestre, Barros e Trazo, provincia da Coruña.

Un día viu a Marcela, unha fermosa moza loira da súa aldea, filla do seu vasalo Blas Pérez. Don Pero sentiu tal atracción pola nena que intentou violala, pero esta conseguiu fuxir e fuxir á súa casa onde lle contou ao seu pai o que pasara.

Consciente do perigo, Blas preparábase para fuxir cando Don Pero e os seus irromperon na casa. Malia os vans esforzos do pai por defendela, Pero e os seus levaron a Marcela pola forza ao castelo.

Nin Marcela nin Blas se volveron ver na vila.

Tres meses despois, unha sombra achegouse ao castelo, era Blas. Estando a carón da muralla, pareceu escoitar unha voz que dicía: “a túa filla xa non é deste mundo, morreu despois de que o señor, canso dela, entregara aos seus servos”. Blas estaba horrorizado e o seu único pensamento foi o castigo daquel crime.

Camiña ata Toledo onde conseguiu ser recibido polo rei Afonso VIII, quen ao escoitar a súa historia deulle aloxamento no seu pazo e prometeu xustiza.

As forzas do rei de Castela, sumadas ás do prelado, dirixíronse á aldea de Grixoa coa intención de asediar o castelo de don Pero Albar.Ao non abrirlle as portas do castelo ao rei Afonso VIII, mandou avanzar aos seus cabaleiros e ballesteiros. Estala unha feroz loita entre os homes de Don Pero e as tropas reais e arcebispais, que conseguen tomar o castelo. Sen rastro do Señor de Albar.

Está situado no alto dunha gran rocha, nun intento inútil de fuxir pola montaña, momento no que é apresado polo escudeiro do rei e suxeitado cunha correa. Este valente escudeiro era Blas Pérez, pai de Marcela.

A reunión do Consello, presidida polo Rei, determinou que don Pero Albar fose condenado á horca, sentenza que se levou a cabo cos primeiros raios de sol da mañá. Ademais, romperon todos os escudos de Albar e queimou o castelo para derrubar a fortaleza. Volveron a Compostela as tropas do rei e as do arcebispo don Pedro Suárez de Deza. Estes últimos foron os encargados de regresar días despois para derrubar as murallas e encher os foxos do castelo, cumprindo a vontade real”.

Para a historia queda a xustiza do reinado de Afonso VIII e o nome de Puente Albar, que aínda existe hoxe sobre o río Tambre.

CAMPAMENTO DE CONCENTRACIÓN DE LAVACOLLA

O antigo aeroporto de Santiago foi construído por prisioneiros da Guerra Civil do campo de concentración de Lavacolla.

O franquismo creou 300 campos de concentración que funcionaron dende o golpe militar de 1936 ata finais da década de 1960. Por eles pasaron máis dun millón de españois para ser utilizados polo réxime como man de obra escrava.

Distribuída por todo o país, a comunidade con máis foi Andalucía. En Galicia foron once: Cedeira, Ferrol, Betanzos, Muros, A Pobra, Rianxo, Padrón, Oia, San Simón, San Clodio, A Guarda e Lavacolla, sendo esta última a que contribuíu a crear o maior aeroporto galego.

En 1801 Gregorio Ambrós construíu en Lavacolla unha pequena fábrica de curtidos, que se converteu nunha das máis importantes da zona ata que a crise do sector en 1910 obrigou a pechara. Foi adquirido entón por Jacobo Varela de Limia, gobernador civil de Lugo durante a ditadura de Primo de Rivera, quen a converteu en explotación gandeira e almacén de fertilizantes e maquinaria agrícola.

Tras o seu abandono, as ruínas do edificio utilízanse como campo de concentración para albergar a uns dous mil presos políticos convertidos en membros dun Batallón Obreiro.

Aínda que o aeródromo orixinal fora inaugurado en 1935 e pechado en 1939, non foi ata 1940 cando comezaron as obras de ampliación que converterían Lavacolla nun aeroporto internacional.Segundo o testemuño dos presos tiveron que facer cola ás cinco da mañá, onde lles entregaron un café, e camiñar tres quilómetros da man para chegar ao traballo. Alí cavaron, picaron e cargaron terra e pedra en varios vagóns que trasladaron a distintos montes para nivelalos. Cada traballador tiña que encher vagóns de oito ou dez metros e medio. Calcúlase que desprazaron máis de 40.000 toneladas para construír a plataforma na que iría a nova pista.

As condicións dos presos eran moi duras, con frecuentes acosos e castigos. Incluído o encerro dos presos nun hórreo cuxa supervivencia dependía dos nenos que pasaban e lles daban pan e espigas.

Menos coñecido é o feito de que os composteláns estaban obrigados a dedicar unha xornada semanal aos traballos do aeroporto, non podían máis que pagar unha indemnización de 5 pesetas (uns 0,03 €) por desfacerse do traballo.

O campo de concentración pechou en 1945 pero os traballos forzados continuaron ata 1950, ano no que se rematou a pista de aterraxe, que cumpría os requisitos para un aeroporto internacional. Aínda que abriu en 1947, non sería considerado un aeroporto comercial propio ata os anos 60.

Na actualidade consérvase un dos edificios orixinais do campo de concentración, convertido en albergue e restaurante.Este episodio afectou o suficiente á zona para que aínda se lembra unha canción dos antigos presos do Campo de Concentración:

“Se queres sabelo, Mercedes

onde está o meu paradoiro

Campo de concentración, fábrica de Lavacolla

onde estou preso

Ao entrar na Lavacolla

o primeiro que ves

É un pico e unha pa

e un porrón para beber”

No ano 2006 inaugurouse en Lavacolla un monolito de pedra en memoria daqueles presos. En 2020 o aeroporto cambia oficialmente o seu nome a Santiago-Rosalía de Castro.