Carballal
Carlexo
Feáns
Fraiz
Pedrido
Piñeiro
Portela
Quintáns
Reborido
Roxos
Silvouta
VILLESTRO
Tras Igrexa
Vilastrexe
A parroquia de Villestro está situada a uns 10 km ao Leste da cidade. Limita con Ameixenda (polo Norte), Ortoño (polo Sur), Figueiras e Laraño (polo Leste) e Ameixenda, Ames e Covas (polo Oeste).
En 1812 a Constitución liberal culmina coa creación dos primeiros Concellos e Villestro foi designada como capital municipal ata 1823. En 1835 pasa a formar parte do Concello de Conjo, xunto con Conxo, Laraño, Aríns, Figueiras, O Eixo e Marrozos. . Non será ata 1925 cando se produza a súa incorporación ao Concello de Santiago. Ademáis, forma parte do antigo Xiro da Rocha, con sede no Castelo da Rocha.
A nivel relixioso pertence ao Arciprestazgo de Xiro da Rocha e á diócese de Santiago.
A parroquia ten unha superficie total de 12,42 km2 e un perímetro de 19,19 km que se divide nas aldeas de Carballal, Carlexo, Feáns, Fraíz, Pedrido, Piñeiro, Portela, Quintáns, Reborido, Roxos, Silvouta, Tras Igrexa e Vilastrexe. O campo da festa esténdese por 3537 m2.
Villestro está regado polos ríos Roxos, Cova e Sar. A súa principal vía de auga é o río Roxos, que atravesa a parroquia, nace en Reborido para acabar uníndose ao Sar fronte ao castro de Mirás. O seu punto máis alto é o monte Cabo do Penedo con 304, mantendo o resto do termo unha media duns 300 m de altitude e 260 m sobre o nivel do mar.
Villestro ten unha poboación de 2.156 habitantes, segundo datos do INE en 2021. Deles 1.123 son mulleres e 1.033 homes. Esta poboación concéntrase principalmente na aldea de Roxos, pola contra Reborido é a que menos ten con 51.
Está comunicado pola estrada C-543 Santiago – Noia e unha comarcal.
Distancias desde á Catedral a Santa María de Villestro:
| 1896 | El Eco de Santiago | Romería celebrada en el lugar de Rojos, parroquia de Santa María de Villestro, conocida con el nombre de San Migueliño. |
| 1909 | El Eco de Santiago | Los vecinos de la parroquia de Villestro, Ayuntamiento de Conjo se han presentado en masa al Rectorado de la Universidad reclamando contra la situación del local escuela de la misma, pidiendo al mismo tiempo que se nombre un maestro en vez de maestra. |
Cun amplo e variado patrimonio distribuído ao longo da súa extensión, boa parte protexido e localizado polo PXOM (Plan Xeral de Ordenación Municipal), en Villestro atopamos mostras de patrimonio de perfil relixioso e civil
Entre os primeiros, destaca a existencia de tres templos na parroquia, cruceiros repartidos por ela e a Pedra da Legua, que marca a distancia ata o santuario do Apóstolo Santiago.
A Igrexa de Santa María de Villestro, construída entre 1737 e 1778 con Francisco Mirá como primeiro mestre de obras e Tomás del Río como segundo, quen construíu a fachada, probablemente segundo planos de Miguel Caaveiro, é a igrexa principal que acolle á patroa o e dá nome á parroquia. De estilo barroco e construído en granito e con cuberta a dúas augas de tella, rematouse durante o século XIX sobre planos de Miguel Caaveiro.
Disponse en pranta de cruz latina con gran interior nunha soa nave cuberta por bóveda de canón sostida por pilastras.
Consta de sete altares: o maior e os laterais, construídos e tallados en 1802 polo mestre escultor don Antonio del Río. Dedicado respectivamente á Virxe do Carme e a San Roque. O retablo do altar maior é obra do mestre don Benito de Pazos. As imaxes da Nosa Señora, San Xoán Bautista e San Xosé, atopadas nel, foron por encargo do escultor don Bartolomé Fernández.
Nos seus adros atopamos dous cruceiros de pedra: Sta María de Villestro e Tras Igrexa. O primeiro, situado no cemiterio, ten un varal octogonal e presenta os símbolos típicos da Paixón. O cruceiro de pedra de Tras Igrexa, no adro da igrexa, está construído en granito e mantén a imaxinería da Paixón.
Os outros dous templos da zona son a Capela de San Miguel e a Capela do Carme. A Capela de San Miguel, reconstruída tras o traslado de 1961, ten no seu adro o cruceiro de Roxos, de granito con cruz octogonal e representación da Paixón.
A Capela do Carme, de pranta rectangular e decoración sinxela, está situada na aldea de Fraíz e construída con pedras de canteira.
Actualmente forma parte do conxunto de edificacións da aldea de Fraiz, de propiedade privada, que aínda goza dunhas espectaculares vistas do val.
A medio camiño entre o litúrxico e o mundano está a coñecida como A Pedra da Legua. A algo máis de 4 km de Compostela, preto do centro de Roxos e no actual trazado do Camiño de Santiago dirección Fisterra, atópase o conxunto formado por unha laxe sobre a que se asenta unha sinxela cruz.
A lousa presenta gravados con inscricións de diferentes épocas coa cruz inserida directamente sobre ela e con florituras. Une o varal octogonal para rematar en seccións cadradas. Nestes pódense ler inscricións, incluído o ano 1760.
Entrando xa no patrimonio civil, atopamos muíños, pontes e diversos elementos do patrimonio arqueolóxico e histórico.
Os numerosos regatos e fontes que atopamos en Villestro tradúcense en edificacións para aproveitar a súa forza, o seu uso cotián ou, simplemente, para atravesar cauces fluviais.
Localízanse dez muíños de complicado acceso. O estado de conservación e a maleza impiden o acceso ao interior da maioría. En xeral, aínda que son pequenas, conservan parte da maquinaria, asentos e pedras para soportar os sacos, as canles de auga ou as portas de acceso.
Villestro é rico en manantiais que nacen nos montes da parroquia, conta con 12 fontes e varias pías cuxo aspecto foi transformado con reparacións de cemento e plástico, aínda que seguen en funcionamento. Destacan polo seu aspecto as fontes do Piñeiro (a fonte do Cura, a fonte Nova ou da nosa Señora) e unha das fontes de Fraíz.
A ponte da Brea sobre o río Roxos, coñecida na comarca como “a ponte romana”, é unha estrutura de pedra con tres arcos, un central con arco de medio punto e dous linteis laterais. Tamén conserva os contrafortes. A súa conservación débese á comunidade de veciños de Villestro.
O Camiño de Santiago a Fisterra atravesa a parroquia de Villestro, atravesando a ponte da Brea sobre o río Roxos e subindo ata o alto do Vento.
Na parroquia localízanse uns 100 hórreos, case sempre vinculados a vivendas.De forma rectangular, a maioría son de construción mixta: pedra para toda a estrutura do hórreo e armazóns de madeira para o exterior.
Os elementos prehistóricos dominantes na zona pertencen á Idade dos Metais. En Villestro hai uns 18 petróglifos, 14 dos cales resultaron danados durante os incendios do 28 e 29 de xullo de 2016, no monte de San Miguel de Portela. O petróglifo do Agro do Campo foi destruído pola maquinaria encargada de facer cortalumes que pasaba por riba del. Tamén hai unha mámoa na zona coñecida como Mámoa da Ponte.
No lugar do Castro, preto da aldea de Trasigrexa, hai unha acrópole na que aínda se pode ver parte do recinto amurallado. Nel apareceron moas de muíño de man, restos cerámicos, etc.
Moi preto da Pedra da Legua hai un monolito de máis de tres metros de altura.
A isto compleméntase o patrimonio natural que dominan carballeiras como a Carballeira ou o Souto de Villestro, tamén destaca a presenza do Falso Ciprés, que é unha árbore senlleira da zona incluída no Catálogo de Árbores Senlleiras de Galicia, situado nunha parcela de propiedade privada en Silvouta.
As fervenzas do río Roxos son importantes xa que atravesa os límites dos concellos de Santiago e Ames onde cae abruptamente cara á súa desembocadura no río Sar, formando unhas fermosas fervenzas e saltos. Trátase dun tramo duns 600 metros con rápidos e pozas rodeados de especies arbóreas de ribeira que comparten espazo con carballos e loureiros.
Neste tramo do río vense dous muíños totalmente desfeitos e cubertos de maleza, e nun deles mesmo podemos ver un sistema de cubos en bo estado, de gran tamaño e profundidade.
| ENTIDAD,C,250 | Lonxitude | Latitude |
| Conxunto Parroquial de Santa María | 42.8884 | -8.6057 |
| Igrexa Parroquial de Santa Maria de Villestro | 42.8880 | -8.6048 |
| Igrexa de Frais (Villestro) | 42.8909 | -8.61561 |
| Igrexa de Roxos (Villestro) | 42.8773 | -8.6093 |
| Cruceiro no conxunto parroquial de Villestro | 42.8881 | -8.6036 |
| Cruceiro no Camposanto de Villestro | 42.8880 | -8.6055 |
| Cruceiro na Igrexa de Roxos (Villestro) | 42.8769 | -8.6090 |
| Pontella en Reborido (Villestro) | 42.9077 | -8.6150 |
| Ponte en Quintáns (Villestro) | 42.8817 | -8.6118 |
| Casa en Roxos (Villestro) | 42.8765 | -8.6106 |
| Casa en O Carballal (Villestro) | 42.8792 | -8.5868 |
| Frais (Villestro) | 42.8915 | -8.6161 |
| Conxunto en A Portela (Villestro) | 42.8796 | -8.6216 |
| A Silvouta (Villestro) | 42.8698 | -8.6030 |
| Antiga Fábrica do Pego (Silvouta, Villestro) | 42.8666 | -8.6172 |
| Conxunto en Roxos (Villestro) | 42.8762 | -8.6125 |
| Fonte en Quintáns de Villestro | 42.8841 | -8.6067 |
| Muíño en Feáns (Villestro) | 42.8921 | -8.6116 |
| Muíño en Reborido (Villestro) | 42.9094 | -8.6140 |
| Muíño en Reborido (Villestro) | 42.9075 | -8.6149 |
| Muíño en Quintáns (Villestro) | 42.8826 | -8.6107 |
| Muiño en Vilastrexe (Villestro) | 42.8744 | -8.6189 |
| Muíño en Roxos (Villestro) | 42.8771 | -8.6126 |
| Muíño na Silvouta (Villestro) | 42.8686 | -8.6032 |
| Petroglifo de Tras Igrexa (Tras Igrexa) | 42.8850 | -8.6024 |
| Petroglifo do Rexio (A Portela) | 42.8813 | -8.6153 |
| Petroglifo do Monte de Vilaxestre (Vilaxestre) | 42.8728 | -8.6177 |
| Petroglifo de Prisanseira / Petroglifo do Monte da Silvouta (Silvouta) | 42.8727 | -8.6090 |
| Petroglifo do Monte Aberto / Petroglifo do Monte da Silvouta (Roxos) | 42.8694 | -8.6138 |
| Mámoa do Monte de Vilaxestre (Vilaxestre) | 42.8728 | -8.6177 |
| Monte do Peso | 42.8773 | -8.6069 |
| A Silvouta (Roxos) | 42.8686 | -8.6139 |
| Castro Villestro / Castro Tras Igrexa (Tras Igrexa) | 42.8831 | -8.6023 |
A Pedra da Legua está a aproximadamente 4 km da catedral, o que equivale a unha Legua Romana?
Asociación de veciños “A unión de Villestro”
(Rúa do Nabal, 69 15896)
Asociación de veciños “A Xunlla”
(LG/ Tras-Igrexa, 10 15896)
LUZ ELÉCTRICA EN ARÍNS
No Monte de Godos de San Martiño de Aríns, entre a vexetación do regato, os restos dunha pequena fábrica de luz que iluminaba a parroquia antes que o fixera o alumeado público municipal.
A principios do século XX, a electricidade chegou á zona urbana de Santiago, pero en moitas zonas rurais atrasouse. É o caso da parroquia de San Martiño de Aríns, na que o enxeño e a iniciativa dos veciños de tres aldeas: A Pena, Sanxuás e Lobio reuniunos para aproveitar a auga do Regato de Aríns. e construír un encoro co obxectivo de crear unha pequena central hidroeléctrica de baixa potencia. En 1966 levantaron un edificio de pedra que albergaba unha turbina que, aproveitando a forza motriz da auga, xeraba electricidade.
A coordinación e a planificación foi fundamental porque todos os días no verán era necesario abrir e pechar a cancela do encoro e activar o motor.
O encoro, duns 5 metros de profundidade, tamén serviu para que os nenos aprendan a nadar suxeitos cunha corda á cintura.
Nesta mesma parroquia e no mesmo regato, nunha zona máis baixa do seu curso, atópase o muíño particular de Baluja (A Cacharela), destinado á subministración de enerxía eléctrica a esta familia. Este proxecto é anterior e foi elaborado grazas á iniciativa dun emigrante retornado das Américas, que achegou a idea e os recursos económicos para poñelo en marcha.
Molino de Baluja. Sobre a porta conservanse as abrazadeiras que suxeitaban os postes de madeira que levaban a luz eléctrica.
Lugar onde estaba colocada a turbina dentro do muiño de Baluja.
A FÁBRICA DA LUZ DE FECHA E FOUCELLAS
Unha cova próxima á Central Eléctrica de San Xoán de Fecha serviu de agocho para Benigno Andrade García “Foucellas”, un dos guerrilleiros máis famoso da resistencia antifranquista en Galicia.
Seguindo o curso do río Tambre dende Ponte Albar pola marxe esquerda desfrutamos dunha flora e orografía espectaculares, incluíndo unha pequena fervenza ata chegar a onde está situada a fábrica da luz en Fecha, limitando co Concello de Trazo.
En 1895 Miguel Bruzos, veciño da zona solicitou o permiso para construír unha pequena central de xeración de electricidade de oito metros cúbicos. En 1991 pasou a ser propiedade de Fenosa e foise ampliando ata os 12.482.362 quilovatios hora ano en 2020, xa con Naturgy como propietaria.
Pero este fermoso enclave cobra tamén relevancia histórica por servir de agocho ao célebre guerrilleiro antifranquista Benigno Andrade García (1908-1952), máis coñecido por “Foucellas”, alcume derivado da súa aldea de orixe “As Foucellas” na parroquia de Cabrui (concello de Mesía).
Foucellas, para algúns heroe, para outros bandoleiro, rematou sendo detido e condenado a morte o 7 de agosto de 1952. Pero antes deste tráxico final, Foucellas estivo dezaseis anos fuxindo e agochándose no monte, burlando a represión franquista e é aquí onde cobra protagonismo a minicentral de Fecha.
A historia contada por Carmen García, veciña da zona e filla do encargado da minicentral que se criou na Fábrica da luz recolle a existencia na marxe dereita do río, disimulada entre as rochas, da Cova das Ovellas, tamén coñecida como Cova de Foucellas en referencia a Benigno García. Antes de servir de acubillo para guerrilleiros, ese monte onde está a cova era un refuxio para as ovellas, por iso os veciños lle chamaban “Monte da Corte das Ovellas”.
O pai de Carmen, que casualmente tamén se apelidaba García, levaba o control da minicentral naquela época. Así, cada vez que a Garda Civil chegaba á Fábrica da luz buscando ao guerrilleiro pois foran informados da súa presenza na zona, o seu pai contestáballes: “claro que hai un García por aquí, eu son García”, axudando así ao guerrilleiro para manterse oculto. Ademais do pai de Carmen, tamén os veciños, especialmente as mulleres da zona, lle proporcionaban comida e axuda en todo o que precisase.
A particularidade da cova radica en que desde alí divisábase a casa de tres plantas do encargado da minicentral e, desde o balcón da mesma, tamén eran visibles os sinais luminosos que se intercambiaban cos guerrilleiros que estaban na cova. Por iso, cando a Garda Civil se presentaba alí, ben sexa preguntando polo guerrilleiro, ou ben quedándose a durmir (na época non había na zona outra pousada onde pasar a noite), o pai de Carmen acendía todas as luces da casa, para que na cova soubesen cal era a situación – “Alí a luz era barata”- coméntanos con ironía Carmen García aos seus 93 anos de sabedoría.
Agradecemos a súa colaboración narrándonos a historia e facilitándonos as fotos de 1961 da minicentral que segue en pé, e da casa do encargado que neste momento xa non existe.