Andrade
O Aramio
Fornás
A Costa de Aríns
O Igrexario
Lobio
A Pena
Sanxuás
Sobríns
A Torre Branca
Vilacova
A Cacharela
A Devesa
Os Abetos
Agra dos Campos
ARINS
A aproximadamente 5 km da catedral, atópase a parroquia de San Martiño de Aríns, na zona sueste do Concello. Limita con outras parroquias do Concello de Santiago no Norte (Bando e San Lázaro), no Oeste (Sar e Ou Eixo) e o Sur (Marrozos) e co Concello de Boqueixón polo Leste.
Esta parroquia viviu cambios a nivel histórico pois non sería ata 1925 que se incorporou á demarcación do Concello de Santiago . Anteriormente, e desde 1835, formara parte do Municipio de Conjo xunto coas parroquias de Conxo, Laraño, Villestro, Figueiras, Ou Eixo e Marrozos.
A nivel relixioso, pertence ao Arciprestado de Xiro da Rocha e a diocese de Santiago.
A parroquia de Aríns conta cunha superficie total de 12.36 km2 e un perímetro de 23.25 km que se reparte nas aldeas de Andrade, Ou Aramio, A Cacharela, A Devesa, Fornás, Ou Igrexario, Lobio, A Pena, Sanxuás, Sobríns, A Torre Branca, Vilacova, Vos Abetos, Agra dous campos e Costa de Aríns . Ten un campo da festa de 1965 m2.
Aríns está regado polo arroio de Aríns ou río Aríns, que nace en Bando e converterase no río Santa Lucía para confluír co Ulla un pouco máis abaixo de Pontevea. O termo ten unha altitude media de 200 m e atópase a uns 260 m sobre o nivel do mar.
Segundo datos do INE en 2021 Aríns conta cunha poboación de 1402 habitantes,dos cales 686 son mulleres e 716 homes . Dita poboación concéntrase maioritariamente na aldea da Torre Branca, por contra Costa de Aríns é a que menos ten con 13 persoas.
O seu acceso principal é a través da estrada Camiño de San Martiño de Aríns e a AC-261 que une Boqueixon con Santiago.
Distancias desde San Martiño de Aríns á Catedral:
| 1898 | El Eco de Santiago | Se realizan donaciones para socorrer a los soldados enfermos que regresan de las Antillas. |
| 1902 | El Eco de Santiago | En el Boletín Oficial de la provincia se publica expediente informativo de la carretera de Santiago a Rodiño que pasará por San Martín de Arines. |
| 1903 | El Eco de Santiago | Los mineros del Viso, celebran la festividad de su patrona -Santa Bárbara-. Obreros de la mina de pirita de hierro de La Mañoca. |
| 1904 | La Voz de Galicia | Celebración con romería de la festividad de la Virgen de Agosto. |
| 1906 | El Eco de Santiago | Se arriendan los molinos harineros sitos en el lugar de La Mañoca, cerca de San Lázaro, Viso y Vieiro. |
| 1911 | El Eco de Santiago | Comenzaron los estudios del trazado de la línea de ferrocarril a Orense. Arranca en la Colegiata de Sar, sigue por el valle del Viso pasando por la fábrica de curtidos La Mañoca hacia Arines. Seguirá después por los montes de Arines a salir a la Susana. |
| 1913 | El Eco de Santiago | Visita de un Ingeniero y Geógrafo con objeto de hacer trabajos exploratorios en las célebres minas de las Covas de Fornás, en San Martín de Arines. |
| 1937 | El Compostelano | Convocatoria para la confección del censo del ganado caballar, asnal y mular. |
| 1959 | La Voz de Galicia | Debido a una fuerte tormenta se produjo la destrucción del puente existente a continuación de la carretera Santiago – Rodiño, por Arines, ofreciendo los campos y sembrados un aspecto de total desolación. |
| 1963 | La Voz de Galicia | Inauguración del Grupo Escolar De Arines, recientemente construido. |
| 1964 | La Voz de Galicia | Vecinos del lugar de Casarela, en la parroquia de Arines, inmediaciones de Santiago, aseguran que vienen notando una serie de sucesos sorprendentes. La curiosidad de los vecinos se centra en una casa de planta baja, del mencionado lugar, en la que, según manifestaciones de algunos, caen piedras en el interior del inmueble, y vuelan las cacerolas, botellas, aperos de labranza y otros utensilios. |
| 1967 | La Voz de Galicia | Las minas de hierro de Fornás, en la parroquia de Arines, del término municipal de Santiago, tendrán en fecha próxima gran rendimiento en su explotación a cargo de una compañía holandesa. |
| 1969 | La Voz de Galicia | Se realizan prospecciones para la localización de minerales, preferentemente de cobre, en una área que se inicia en El Pino y finaliza en La Estrada. Algunos puntos están comprendidos en el término municipal de Santiago, concretamente en la zona de la parroquia de Sar y también en la de Arines. |
| 1969 | La Voz de Galicia | Por decreto del Ministerio de Agricultura que publica el Boletín Oficial del Estado, se declara de utilidad pública la concentración parcelaria. |
| 1969 | La Voz de Galicia | Tareas de investigación geológica-minera. Las zonas de las mineralizaciones de cobre, están situadas en Cobas de Fornás, de la parroquia de Arines. |
A parroquia de Aríns conta cun amplo patrimonio que abarca elementos de diversa índole e interese repartido ao longo da súa extensión. Boa parte deste atópase protexido e localizado polo PXOM (Plan Xeral de Ordenación Municipal) e pódese dividir en monumentos de carácter relixioso e civil.
Se atendemos aos de corte relixioso cabe destacar a presenza de la Iglesia de San Martín en honra ao mesmo Santo, así como o conxunto parroquial e a casa Reitoral.
A igrexa, consagrada a San Martiño, desenvólvese nunha planta cuadrangular coa sancristía encostada. A fachada é de estilo clasicista e no seu vértice érguese a torre con placas. Ao seu ao redor atópase o antigo cemiterio, estando o novo a algo máis dun quilómetro en dirección noroeste.
Todo este recinto rodéase dun muro de pedra que ten dúas fontes incrustadas e un escudo heráldico.
Tamén conta con varios exemplos de cruceiros como os de Cruceiro dá Torre Branca, Cruceiro de Torre Branca, Cruceiro do Igrexario , Camposanto Novo e Cruceiro de Sanxuás.
En canto a patrimonio civil, destaca especialmente a existencia de fontes e lavadoiros como os de Sanxuás de Arriba, Lobio e a fonte de Aramio. Tamén conta con muíños catalogados por patrimonio en Lobios e outras zonas da parroquia.
A nivel ecolóxico conta con tres carballeiras de importancia: a de Sanxuás, Sobríns e Aramio.
| ENTIDAD,C,250 | Longitud | Latitud |
| Conjunto Parroquial de San Martiño de Aríns | 42.8617 | -8.5074 |
| Igrexa de San Martiño de Aríns | 42.8615 | -8.5078 |
| Ponte -Túnel de Tren (Aríns) | 42.8591 | -8.5007 |
| Cruceiro da Torre Branca | 42.8650 | -8.5088 |
| Ponte en Aríns | 42.8613 | -8.4974 |
| A Costa de Aríns | 42.8613 | -8.4922 |
| Fornás (Aríns) | 42.8546 | -8.4874 |
| Vivienda en Lobio (Aríns) | 42.8733 | -8.4974 |
| Vivienda en A Torrebranca (Arins) | 42.8665 | -8.5082 |
| Vivienda en A Torrebranca (Arins) | 42.8664 | -8.5079 |
| Muíño en Aríns | 42.8594 | -8.5000 |
| Muíño en Aríns | 42.8611 | -8.4986 |
| Muíño en Aríns | 42.8624 | -8.4985 |
| Muíño en Aríns | 42.8624 | -84972 |
| Muíño en Lobio (Aríns) | 42.8611 | -8.4986 |
Nos anos 60 houbo episodios paranormales na aldea da Costa de Aríns ,os xornais da época fixéronse eco do caso de o trasno de Aríns
que movía os aveños dunha casa labrega.
En 1966 e ante a ausencia de luz pública, os aldeáns montaron a súa propia hidroeléctrica.
Asociación de Vecinos “Coto da Nai”
(San Martiño Nº 16, S. Martiño de Aríns. 15892 )
LUZ ELÉCTRICA EN ARÍNS
No Monte de Godos de San Martiño de Aríns, entre a vexetación do regato, os restos dunha pequena fábrica de luz que iluminaba a parroquia antes que o fixera o alumeado público municipal.
A principios do século XX, a electricidade chegou á zona urbana de Santiago, pero en moitas zonas rurais atrasouse. É o caso da parroquia de San Martiño de Aríns, na que o enxeño e a iniciativa dos veciños de tres aldeas: A Pena, Sanxuás e Lobio reuniunos para aproveitar a auga do Regato de Aríns. e construír un encoro co obxectivo de crear unha pequena central hidroeléctrica de baixa potencia. En 1966 levantaron un edificio de pedra que albergaba unha turbina que, aproveitando a forza motriz da auga, xeraba electricidade.
A coordinación e a planificación foi fundamental porque todos os días no verán era necesario abrir e pechar a cancela do encoro e activar o motor.
O encoro, duns 5 metros de profundidade, tamén serviu para que os nenos aprendan a nadar suxeitos cunha corda á cintura.
Nesta mesma parroquia e no mesmo regato, nunha zona máis baixa do seu curso, atópase o muíño particular de Baluja (A Cacharela), destinado á subministración de enerxía eléctrica a esta familia. Este proxecto é anterior e foi elaborado grazas á iniciativa dun emigrante retornado das Américas, que achegou a idea e os recursos económicos para poñelo en marcha.
Molino de Baluja. Sobre a porta conservanse as abrazadeiras que suxeitaban os postes de madeira que levaban a luz eléctrica.
Lugar onde estaba colocada a turbina dentro do muiño de Baluja.
A FÁBRICA DA LUZ DE FECHA E FOUCELLAS
Unha cova próxima á Central Eléctrica de San Xoán de Fecha serviu de agocho para Benigno Andrade García “Foucellas”, un dos guerrilleiros máis famoso da resistencia antifranquista en Galicia.
Seguindo o curso do río Tambre dende Ponte Albar pola marxe esquerda desfrutamos dunha flora e orografía espectaculares, incluíndo unha pequena fervenza ata chegar a onde está situada a fábrica da luz en Fecha, limitando co Concello de Trazo.
En 1895 Miguel Bruzos, veciño da zona solicitou o permiso para construír unha pequena central de xeración de electricidade de oito metros cúbicos. En 1991 pasou a ser propiedade de Fenosa e foise ampliando ata os 12.482.362 quilovatios hora ano en 2020, xa con Naturgy como propietaria.
Pero este fermoso enclave cobra tamén relevancia histórica por servir de agocho ao célebre guerrilleiro antifranquista Benigno Andrade García (1908-1952), máis coñecido por “Foucellas”, alcume derivado da súa aldea de orixe “As Foucellas” na parroquia de Cabrui (concello de Mesía).
Foucellas, para algúns heroe, para outros bandoleiro, rematou sendo detido e condenado a morte o 7 de agosto de 1952. Pero antes deste tráxico final, Foucellas estivo dezaseis anos fuxindo e agochándose no monte, burlando a represión franquista e é aquí onde cobra protagonismo a minicentral de Fecha.
A historia contada por Carmen García, veciña da zona e filla do encargado da minicentral que se criou na Fábrica da luz recolle a existencia na marxe dereita do río, disimulada entre as rochas, da Cova das Ovellas, tamén coñecida como Cova de Foucellas en referencia a Benigno García. Antes de servir de acubillo para guerrilleiros, ese monte onde está a cova era un refuxio para as ovellas, por iso os veciños lle chamaban “Monte da Corte das Ovellas”.
O pai de Carmen, que casualmente tamén se apelidaba García, levaba o control da minicentral naquela época. Así, cada vez que a Garda Civil chegaba á Fábrica da luz buscando ao guerrilleiro pois foran informados da súa presenza na zona, o seu pai contestáballes: “claro que hai un García por aquí, eu son García”, axudando así ao guerrilleiro para manterse oculto. Ademais do pai de Carmen, tamén os veciños, especialmente as mulleres da zona, lle proporcionaban comida e axuda en todo o que precisase.
A particularidade da cova radica en que desde alí divisábase a casa de tres plantas do encargado da minicentral e, desde o balcón da mesma, tamén eran visibles os sinais luminosos que se intercambiaban cos guerrilleiros que estaban na cova. Por iso, cando a Garda Civil se presentaba alí, ben sexa preguntando polo guerrilleiro, ou ben quedándose a durmir (na época non había na zona outra pousada onde pasar a noite), o pai de Carmen acendía todas as luces da casa, para que na cova soubesen cal era a situación – “Alí a luz era barata”- coméntanos con ironía Carmen García aos seus 93 anos de sabedoría.
Agradecemos a súa colaboración narrándonos a historia e facilitándonos as fotos de 1961 da minicentral que segue en pé, e da casa do encargado que neste momento xa non existe.