Candelabeira
As Casas de Arriba
O Castro
A Igrexa
Pousada
Tras Vea
A Torre
CESAR
O Casal
A uns 15 km ao Norte da catedral atópase a parroquia de Santa María de Cesar. Limita coas parroquias compostelás do Carballal ao Sur e A Barciela ao Leste, e cos Concellos do Pino e Oroso, ao Leste e ao Norte respectivamente.
Dende 1962 a súa demarcación territorial é o Concello de Santiago. Anteriormente pertenceu ao Concello de Enfesta xunto coas parroquias de San Xoán de Fecha, Santa Cristina de Fecha, Grixoa, Verdía, Busto, Nemenzo, Marantes, Barciela, Enfesta, Carballal e Sabugueira.
En termos relixiosos, pertence ao Arciprestazgo de Bama, que comprende parte dos concellos de Boqueixón, O Pino, Santiago e Touro. Está formado por 9 parroquias matrices: Arca, Bama, Bando, Barciela, Budiño, Castrofeito, Enfesta, Pereira e Sabugueira; e 4 filiais: Carballal, César, Loureda e O Pino. O Arciprestazgo de Bama depende da Diócese de Santiago de Compostela. Formaba parte da antiga provincia de Santiago, na que era a igrexa principal do señorío dos condes de Altamira.
Abarca unha superficie de 6,53 km2 cun perímetro de 12,26 km no que atopamos as aldeas de Candelabeira, O Casal, As Casas de Arriba, O Castro, A Igrexa, A Pousada, A Torre e Tras Vea. O campo da festa ten 12.419m2.
Cunha altitude media de 200 m e 260 m sobre o nivel do mar, está regada polo río Tambre.
Cesar ten un total de 147 habitantes, 78 mulleres e 69 homes segundo os datos do INE no ano 2021, asentados principalmente na aldea de Tras Vea, sendo a Torre de Cesar a máis despoboada cun só habitante.
O seu acceso realízase por estradas comarcais.
Distancias desde Santa María de Cesar ata a Catedral:
| 1905 | El Eco de Santiago | A voluntad de su dueño se vende un lugar en la parroquia de Santa María de César; inmediaciones de Sigüeiro, compuesto de una casa , salidos y 32 fincas rusticas. |
| 1920 | El Eco de Santiago | Se ha señalado el lunes 15 de de noviembre para la peregrinación de Bama, antepenúltima de las del actual Año Santo. Las nueve parroquias matrices y las cuatro filiales de que consta este arciprestazgo son las siguientes: Santa Eulalia del Arca, San Vicente del Pino, San Vicente de Bama, Santa Eulalia de Bando, San Andrés de Barciela, Santa María de Budiño, Santa María de Cesar, Santa María de Castrofeito, San Cristóbal de Enfesta, San Miguel de Pereira, San Pedro de Loureda, San Pedro de Sabugueira y San Julián de Carballal. El clero del arciprestazgo ultima los preparativos para la peregrinación, que no obstante el reducido número de parroquias, ha de resultar muy lucida. |
| 1932 | La Voz de Galicia | Orden disponiendo que se considere creada con carácter definitivo la escuela nacional de Santa María de Cesar. |
O patrimonio desta parroquia está formado por elementos de carácter relixioso e outros de carácter civil, entre os que destacan os restos prehistóricos.
A nivel relixioso cómpre destacar o conxunto parroquial composto pola igrexa e o cruceiro de pedra que a acompaña.
Santa María de Cesar construída no século XVIII, é unha igrexa de estilo barroco compostelan, de pranta rectangular con sancristía engadida. Tamén está coroado cun campanario de dous ocos e un ollo, con molduras, coroado cun piñón e unha cruz na parte superior. A porta ten lintel e sobre ela hai unha pequena ventá con adorno de ás.
O Cruceiro da igrexa situado nas inmediacións pero fóra do recinto amurallado da igrexa, é de tipo crucifixo con catro chanzos. Ten un varal octogonal con interesantes tallas de Cristo e a Virxe.
O patrimonio civil é etnográfico e representativo do pasado cultural da zona. Céntrase na presenza do Castro do Casal e das Mámoas, todos pertencentes á Idade dos Metais.
O Castro do Casal que data da Idade do Bronce está formado por un único recinto pequeno de forma ovalada.
Delimitado en tres das súas caras (oeste, norte e sur) por un simple terraplén de terra precedido por un burato, presenta un muro de coidada cachotería cuxa altura máxima alcanzaba nalgún punto os 2,5 metros de altura. O lado sur, máis vulnerable, ten defensas máis fortes. Un parapeto con gran desenvolvemento en altura. O acceso, situado no lado sueste, estaba protexido polo terraplén leste.
As súas dimensións oscilan entre os 80 m e os 112 m. Actualmente está afectado por unha pista de concentración parcelaria que desmantelou parte da súa estrutura na marxe sur, ademais da urbanización do núcleo rural no que se atopa.
As Mámoas Tras da Auga e as Mámoas da Pedreira son monumentos de tipo funerario de época prehistórica, que normalmente datan da idade dos metais.
| ENTIDAD,C,250 | Latitud | Longitud |
| Muíño en Candelabeira (Cesar) | 42.9582 | -8.4261 |
| Muíño no Casal (Cesar) | 42.9615 | -8.4100 |
| A Igrexa de Cesar | 42.9642 | -8.4165 |
| Igrexa Parroquial de Santa María de Cesar | 42.9640 | -8.4159 |
| Cruceiro no conxunto parroquial de Cesar | 42.9640 | -8.4149 |
| Mámoa do Marco do Ar | 42.9679 | -8.3943 |
| Mámoa da Pedreira (Pousada) | 42.9720 | -8.3986 |
| Mámoa Nº 1 Tras da Agua (Tras Vea) | 42.9652 | -8.4255 |
| Mámoa Nº 2 Tras da Agua (Tras Vea) | 42.9656 | -8.4264 |
| Mámoa Nº 3 Tras da Agua (Tras Vea) | 42.9654 | -8.4267 |
Cesar é a segunda parroquia de Santiago con menos poboación por detrás de Carballal e que apenas ten 147 habitantes.
Asociación de Veciños “Rego das Pedras”
(Local Socio Cultural Cesar, Casas de Arriba, s/n, 15884. )
LUZ ELÉCTRICA EN ARÍNS
No Monte de Godos de San Martiño de Aríns, entre a vexetación do regato, os restos dunha pequena fábrica de luz que iluminaba a parroquia antes que o fixera o alumeado público municipal.
A principios do século XX, a electricidade chegou á zona urbana de Santiago, pero en moitas zonas rurais atrasouse. É o caso da parroquia de San Martiño de Aríns, na que o enxeño e a iniciativa dos veciños de tres aldeas: A Pena, Sanxuás e Lobio reuniunos para aproveitar a auga do Regato de Aríns. e construír un encoro co obxectivo de crear unha pequena central hidroeléctrica de baixa potencia. En 1966 levantaron un edificio de pedra que albergaba unha turbina que, aproveitando a forza motriz da auga, xeraba electricidade.
A coordinación e a planificación foi fundamental porque todos os días no verán era necesario abrir e pechar a cancela do encoro e activar o motor.
O encoro, duns 5 metros de profundidade, tamén serviu para que os nenos aprendan a nadar suxeitos cunha corda á cintura.
Nesta mesma parroquia e no mesmo regato, nunha zona máis baixa do seu curso, atópase o muíño particular de Baluja (A Cacharela), destinado á subministración de enerxía eléctrica a esta familia. Este proxecto é anterior e foi elaborado grazas á iniciativa dun emigrante retornado das Américas, que achegou a idea e os recursos económicos para poñelo en marcha.
Molino de Baluja. Sobre a porta conservanse as abrazadeiras que suxeitaban os postes de madeira que levaban a luz eléctrica.
Lugar onde estaba colocada a turbina dentro do muiño de Baluja.
A FÁBRICA DA LUZ DE FECHA E FOUCELLAS
Unha cova próxima á Central Eléctrica de San Xoán de Fecha serviu de agocho para Benigno Andrade García “Foucellas”, un dos guerrilleiros máis famoso da resistencia antifranquista en Galicia.
Seguindo o curso do río Tambre dende Ponte Albar pola marxe esquerda desfrutamos dunha flora e orografía espectaculares, incluíndo unha pequena fervenza ata chegar a onde está situada a fábrica da luz en Fecha, limitando co Concello de Trazo.
En 1895 Miguel Bruzos, veciño da zona solicitou o permiso para construír unha pequena central de xeración de electricidade de oito metros cúbicos. En 1991 pasou a ser propiedade de Fenosa e foise ampliando ata os 12.482.362 quilovatios hora ano en 2020, xa con Naturgy como propietaria.
Pero este fermoso enclave cobra tamén relevancia histórica por servir de agocho ao célebre guerrilleiro antifranquista Benigno Andrade García (1908-1952), máis coñecido por “Foucellas”, alcume derivado da súa aldea de orixe “As Foucellas” na parroquia de Cabrui (concello de Mesía).
Foucellas, para algúns heroe, para outros bandoleiro, rematou sendo detido e condenado a morte o 7 de agosto de 1952. Pero antes deste tráxico final, Foucellas estivo dezaseis anos fuxindo e agochándose no monte, burlando a represión franquista e é aquí onde cobra protagonismo a minicentral de Fecha.
A historia contada por Carmen García, veciña da zona e filla do encargado da minicentral que se criou na Fábrica da luz recolle a existencia na marxe dereita do río, disimulada entre as rochas, da Cova das Ovellas, tamén coñecida como Cova de Foucellas en referencia a Benigno García. Antes de servir de acubillo para guerrilleiros, ese monte onde está a cova era un refuxio para as ovellas, por iso os veciños lle chamaban “Monte da Corte das Ovellas”.
O pai de Carmen, que casualmente tamén se apelidaba García, levaba o control da minicentral naquela época. Así, cada vez que a Garda Civil chegaba á Fábrica da luz buscando ao guerrilleiro pois foran informados da súa presenza na zona, o seu pai contestáballes: “claro que hai un García por aquí, eu son García”, axudando así ao guerrilleiro para manterse oculto. Ademais do pai de Carmen, tamén os veciños, especialmente as mulleres da zona, lle proporcionaban comida e axuda en todo o que precisase.
A particularidade da cova radica en que desde alí divisábase a casa de tres plantas do encargado da minicentral e, desde o balcón da mesma, tamén eran visibles os sinais luminosos que se intercambiaban cos guerrilleiros que estaban na cova. Por iso, cando a Garda Civil se presentaba alí, ben sexa preguntando polo guerrilleiro, ou ben quedándose a durmir (na época non había na zona outra pousada onde pasar a noite), o pai de Carmen acendía todas as luces da casa, para que na cova soubesen cal era a situación – “Alí a luz era barata”- coméntanos con ironía Carmen García aos seus 93 anos de sabedoría.
Agradecemos a súa colaboración narrándonos a historia e facilitándonos as fotos de 1961 da minicentral que segue en pé, e da casa do encargado que neste momento xa non existe.